พระปกเกล้าศึกษา

สรุปความรู้เกี่ยวกับการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก

                                                                                   ฉัตรบงกช ศรีวัฒนสาร เรียบเรียง

 

พระราชพิธีบรมราชาภิเษก หมายถึงการเฉลิมพระเกียรติยศพระมหากษัตริย์พระองค์ใหม่ด้วยการรดน้ำ โดยจะสังเกตเห็นได้จากคำว่าอภิเษกที่แปลว่าการรดน้ำ นับเป็นขั้นตอนสำคัญยิ่งในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก

แบบแผนของการจัดงานพระราชพิธีบรมราชาภิเษกมีมาแต่โบราณเพราะประเทศไทยมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นพระประมุขมาช้านานแล้ว ดังปรากฏหลักฐานในสมัยสุโขทัยอยู่บ้าง และมีรายละเอียดเพิ่มเติมขึ้นในสมัยอยุธยาบ้าง ซึ่งเป็นที่ชัดเจนว่าการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกที่มีขึ้นคราวแรกในสมัยรัตนโกสินทร์ ครั้งรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้ใช้แบบอย่างของการพระราชพิธีสมัยอยุธยาเป็นตำราสำคัญ

การพระราชพิธีบรมราชาภิเษกในสมัยรัตนโกสินทร์มีหลักสำคัญที่สืบเนื่องกันมาโดยไม่เปลี่ยนแปลง หากแต่มีรายละเอียดบางประการที่อาจเพิ่มเติมหรือลดทอนไปบ้างตามความเหมาะสม ด้วยพระราชดำริและพระราชวินิจฉัยในแต่ละรัชกาล เช่น

พิธีสรงมุรธาภิเษก คือ การรดน้ำที่พระเศียร ถือเป็นการเปลี่ยนพระราชสถานะสู่ความเป็นพระมหากษัตริย์ และพิธีรับน้ำอภิเษก คือการรดน้ำที่พระหัตถ์ แต่เดิมราชบัณฑิตและพราหมณ์เป็นผู้ถวายน้ำอภิเษก  ต่อมาในสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 9 ทรงเป็นพระมหากษัตริย์พระองค์แรกที่ทรงรับน้ำอภิเษกจากผู้แทนสมาชิกรัฐสภาประจำทิศทั้งแปด เป็นนัยแสดงถึงความเป็นพระมหากษัตริย์ในระบอบประชาธิปไตย

นับตั้งแต่สถาปนากรุงรัตนโกสินทร์เป็นราชธานีจนถึงปัจจุบัน คือ รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัวนั้น ประเทศไทยมีการประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกมาแล้ว จำนวน 12 ครั้ง  เพราะมีการประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกจำนวน 2 ครั้ง ใน 3 รัชกาล คือ รัชกาลที่ 1 ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ครั้งที่ 1 เมื่อ พ.ศ. 2326 แต่เพียงสังเขป อาจเนื่องจากติดขัดเรื่องการสงครามในขณะนั้น และเมื่อ พ.ศ. 2328 จึงโปรดเกล้าฯ ให้ประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกอย่างเต็มตามแบบแผนโบราณราชประเพณีอีกครั้งหนึ่ง  รัชกาลที่ 5 ทรงประกอบพระราชพิธีจำนวน 2 ครั้ง เพราะ ทรงประกอบพิธีบรมราชาภิเษก ครั้งที่ 1 เมื่อ 11 พฤศจิกายน 2411 โดยในขณะนั้นทรงมีพระชนมพรรษาเพียง 15 พรรษา และยังไม่ได้ทรงบริหารพระราชภาระของแผ่นดินด้วยพระองค์เอง ต่อเมื่อมีพระชนมพรรษาครบ 20 พรรษา จึงทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ 2 เมื่อวันที่ 16 พฤศจิกายน 2416

และรัชกาลที่ 6 ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกจำนวน 2 ครั้ง ครั้งแรกเมื่อวันที่ 11 พฤศจิกายน 2453 ซึ่งเป็นการพระราชพิธีตามโบราณราชประเพณี แต่งดเว้นการแห่เสด็จเลียบพระนครและการรื่นเริง เพราะอยู่ในช่วงการไว้ทุกข์ เมื่อถวายพระเพลิงพระบรมศพแล้ว จึงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภชอีกครั้งหนึ่ง เมื่อวันที่ 2 ธันวาคม 2454 และทรงเชิญพระราชอาคันตุกะจากนานาประเทศร่วมพิธีด้วย

 ขั้นตอนการประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ นั้นประกอบด้วยขั้นตอนหลักสำคัญ 4 ขั้นตอน ดังนี้

1)       ขั้นเตรียมพิธี ประกอบด้วย

-          การเตรียมน้ำอภิเษก และสรงน้ำพระมุรธาภิเษก อันประกอบด้วย น้ำจากปัญจมหานที น้ำเบญจสุทธคงคา และน้ำจากสระทั้ง 4 สระ

-          การจารึกพระสุพรรณบัฏ ดวงพระราชสมภพ และแกะพระราชลัญจกรประจำรัชกาล

-          การตั้งแต่งเครื่องบรมราชาภิเษกบนพระแท่นมณฑล

-          การจัดเตรียมสถานที่สำหรับพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ซึ่งประกอบด้วย พระมณฑปพระกระยาสนาน พระที่นั่งอัฐทิศอุทุมพรราชอาสน์ พระที่นั่งภัทรบิฐ และโรงพระราชพิธีพราหมณ์

 

2)      พิธีเบื้องต้น เป็นพิธีที่ประกอบด้วยการเจริญพระพุทธมนต์ตั้งน้ำวงด้าย จุดเทียนชัย และเจริญพระพุทธมนต์ในการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ในระหว่างการเจริญพระพุทธมนต์ ฝ่ายพราหมณ์ก็ทำพิธีถวายน้ำพระมหาสังข์ แล้วถวายใบสมิทธิ คือ ใบมะม่วง ใบทอง และใบตะขบ ให้สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงปัดพระองค์ ซึ่งถือเป็นการปัดป้องภยันตราย แล้วพราหมณ์จึงนำใบไม้เหล่านี้ประกอบพิธีตามไสยวิธี จากนั้นเป็นพิธีประกาศพระราชพิธีบรมราชาภิเษก โดยพระราชาคณะ

3)      พิธีบรมราชาภิเษก เมื่อพิธีเบื้องต้นเสร็จสิ้นในวันรุ่งขึ้นจะเป็นพิธีบรมราชาภิเษก ประกอบด้วยพิธีสรงพระมุรธาภิเษก พิธีถวายน้ำอภิเษก และพิธีถวายสิริราชสมบัติและเครื่องสิริราชกกุธภัณฑ์ที่พระที่นั่งภัทรบิฐ

พิธีสรงพระมุรธาภิเษก เป็นขั้นตอนที่สำคัญเพื่อทรงประกาศพระองค์เป็นพระมหากษัตริย์โดยสมบูรณ์ คำว่า “มุรธาภิเษก” คือการรดน้ำเหนือศีรษะ โดยเสด็จฯประทับบนตั่งไม้อุทุมพรภายในพระมณฑปพระกระยาสนาน ผันพระพักตร์สู่ทิศมงคล

พิธีถวายน้ำอภิเษกจากผู้แทนทิศทั้งแปดที่พระแท่นอัฐทิศอุทุทพรราชอาสน์ ภายใต้พระบรมเศวตฉัตร ณ พระที่นั่งไพศาลทักษิณ ราชบัณฑิตประจำทิศคุกเข่าถวายบังคมกล่าวคำถวายพระพรชัยมงคล

การสถาปนาสมเด็จพระบรมราชินี เกิดขึ้นครั้งแรกในสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว และสืบเนื่องมาจนถึงสมัยปัจจุบัน

การเฉลิมพระราชมณเฑียร หมายถึงการขึ้นบ้านใหม่ของพระเจ้าแผ่นดิน คือจะเสด็จไปบรรทมที่พระที่นั่งจักรพรรดิพิมานเป็นเวลา 1 คืน เรียกว่า การเสด็จเถลิงพระแท่นราชบัญจถรณ์

4)      พิธีเบื้องปลาย มีการเสด็จออกมหาสมาคม ให้พระบรมวงศานุวงศ์และข้าราชการฝ่ายทหารพลเรือนเข้าเฝ้า และประชาชนเข้าเฝ้าในการเสด็จเลียบพระนครทางสถลมารค และทางชลมารค ตามลำดับ