พระราชดำริด้านประชาธิปไตยในรัชกาลที่ ๗

พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเป็นพระมหากษัตริย์ในระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์พระองค์สุดท้ายซึ่งอยู่ในช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อสำคัญของการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พระองค์ทรงมีพระราชหฤทัยฝักใฝ่ในการปกครองระบอบประชาธิปไตย มีหลักฐานเกี่ยวกับพระราชดำริดังกล่าวคือ ถึงเวลาแล้วที่จะต้องปรับปรุงการปกครองให้เหมาะสมกับการเปลี่ยนแปลงของโลกในสมัยนั้น ดังข้อความที่กล่าวว่า. “กระแสความเห็นในประเทศนี้ส่งสัญญาณชัดแจ้งว่า กาลเวลาของระบอบอัตตาธิปไตยใกล้จะสิ้นสุดลงแล้ว หากจะให้พระราชวงศ์นี้สถิตอยู่ต่อไป จะต้องปรับให้สถานะของพระมหากษัตริย์มีความมั่นคงขึ้น จะต้องหาหลักประกันอย่าให้มีพระมหากษัตริย์พร่องในความสุขุมรอบคอบ ในการทรงใช้พระวิจารณญาณ” พระราชบันทึกเรื่องการปกครอง Problems of Siam เอกสารพระราชบันทึกเรื่องการปกครองนี้เป็นเอกสารส่วนพระองค์ที่พระราชทานมายังพระยากัลยาณไมตรี (Dr. Francis B. Sayre) หลังจากการขึ้นครองราชย์เพียง ๘ เดือนเท่านั้น เป็นช่วงที่พระยากัลยาณไมตรีกราบบังคมลาออกจากตำแหน่งที่ปรึกษากระทรวงการต่างประเทศแล้ว แต่ได้เดินทางมาเยี่ยมเมืองไทย รัชกาลที่ ๗ ทรงมีพระราชปุจฉาถาม เกี่ยวกับปัญหาของประเทศสยามจำนวน ๙ ข้อ เป็นปัญหาในเรื่องการปกครองระบอบประชาธิปไตยแบบมีรัฐสภาจำนวน ๔ ข้อ และปัญหาของระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ ๒ ข้อ นอกจากนั้นอีก ๓ ข้อได้แก่ปัญหาเรื่องการตั้งอภิรัฐมนตรีสภา เรื่องสถานะทางการเงิน และปัญหาชาวจีน ต่อมาเมื่อวันที่ ๒๗ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๖๙(ค.ศ.1926) ดร.ฟรานซิส บี. แซร์ ได้ตอบพระราชปุจฉาแล้วถวายร่างรัฐธรรมนูญฉบับสั้นๆชื่อว่า "Outline of Preliminary Draft"มีเพียง๑๒ มาตรา เห็นควรให้มีการแต่งตั้งตำแหน่งนายกรัฐมนตรีและคณะรัฐมนตรีเพื่อช่วยในการบริหารประเทศ แต่มีความเห็นว่ายังไม่ถึงเวลาที่จะเปลี่ยนรูปการปกครองเป็นแบบรัฐสภา ต่อมาเมื่อวันที่ ๙ มีนาคม พ.ศ.๒๔๗๔ (ค.ศ.1931) รัชกาลที่๗ ทรงโปรดเกล้าฯให้กรมหมื่นเทววงศ์วโรทัย เสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศ พระยาศรีวิศาลวาจา ปลัดทูลฉลองกระทรวงการต่างประเทศ และนายเรย์มอนด์ บี.สตีเวนส์ (Raymond B. Stevens) ที่ปรึกษากระทรวงการต่างประเทศชาวอเมริกันร่วมกันร่างรัฐธรรมนูญขึ้นเป็นภาษาอังกฤษชื่อว่า "An Outline of Changes in the Form of Government" กำหนดความสัมพันธ์ระหว่างอำนาจบริหารกับอำนาจนิติบัญญัติ และวิธีการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร และมีความคิดเห็นว่าจะต้องให้ประชาชนมีประสบการณ์ในการปกครองตนเองในระดับท้องถิ่นเสียก่อนรัชกาลที่ ๗ จึงทรงเตรียมการที่จะพระราชทานรัฐธรรมนูญให้แก่ประชาชนในวันที่ ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๕ ซึ่งเป็นวันฉลองพระนครครบ ๑๕๐ ปี และการสถาปนาพระบรมราชวงศ์จักรี แต่ทรงได้รับการทัดทานจากพระบรมวงศานุวงศ์และข้าราชการชั้นสูงบางส่วนที่เป็นอภิรัฐมนตรีทำให้ทรงเลื่อนการพระราชทานรัฐธรรมนูญออกไป และอีกประมาณสองเดือนเศษ ก็เกิดการปฏิวัติเปลี่ยนแปลงการปกครองสยามในวันที่ ๒๔ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๗๕ จากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์มาเป็นระบอบประชาธิปไตยโดยคณะบุคคลที่เรียกตนเองว่า"คณะราษฎร" พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเห็นแก่ความสงบสุขของบ้านเมืองและความปลอดภัยของประชาราษฎรจึงทรงรับเป็นพระมหากษัตริย์ในระบอบรัฐธรรมนูญและได้ลงพระปรมาภิไธยในพระราชบัญญัติการปกครองแผ่นดินสยามชั่วคราวพุทธศักราช ๒๔๗๕ ซึ่งคณะราษฎรทูลเกล้าถวาย และทรงเติมคำว่าชั่วคราวในวันที่ ๒๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๕ ต่อมาเมื่อสภาผู้แทนราษฎรได้มีมติรับรองร่างรัฐธรรมนูญแล้ว พระองค์จึงทรงประกอบพระราชพิธีพระราชทานรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรสยาม พุทธศักราช ๒๔๗๕ ณ พระที่นั่งอนันตสมาคม เมื่อวันที่ ๑๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพิจารณาแล้วเห็นว่าการปกครองประเทศสยามในสมัยนั้นยังไม่ถูกต้องตามแบบแผนแห่งประชาธิปไตย และรัฐบาลไม่อาจสนองตามพระราชกระแสในหลักการสำคัญๆ เรื่องความยุติธรรมและเสรีภาพในตัวบุคคลได้ พระองค์จึงทรงมีพระราชหัตถเลขาสละราชสมบัติในวันที่ ๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ จากนั้นทรงประทับอยู่ในประเทศอังกฤษต่อมาและเสด็จสวรรคต ณ พระตำหนักคอมพ์ตันในประเทศอังกฤษในวันที่ ๓๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๔